Ποσειδών

I

Θεός της ελληνικής μυθολογίας, γιος του Κρόνου και της Ρέας και αδελφός του Δία και του Άδη. Λέγεται, στα νεότερα χρόνια, και Ποσειδώνας. Σύμφωνα με έναν αρχαίο μύθο, κατά τη διανομή του κόσμου μεταξύ των γιων του Κρόνου, δόθηκε στον Π. η θάλασσα και γενικά το βασίλειο των υδάτων. Πράγματι, στο έπος ο Π. είναι κυρίως θεός της θάλασσας, ο οποίος κατοικεί στον βυθό και οργώνει τα κύματα πάνω σ’ ένα χρυσό άρμα (Ιλιάς) που το σέρνουν άλογα. Θεότητα γνωστή ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή, ο Π. είναι από τους μεγαλύτερους του ελληνικού πανθέου, κατώτερος –αλλά από μια άποψη ίσος– μόνο από τον αδελφό του Δία. Η δύναμή του φανερώνεται κυρίως με τις γήινες και θαλάσσιες αναστατώσεις (γι’ αυτό του αποδίδεται το επίθετοεννοσίχθωνή σεισίχθων: «ο σείων τη γη»)· τα ιερά ζώα του είναι το άλογο, ο ταύρος, το δελφίνι, ζώα που κατά διάφορο τρόπο προσωποποιούν τη γενεσιουργή δύναμη, την ταχύτητα, το υδάτινο και γήινο στοιχείο. Το άλογο και ο ταύρος εξάλλου είναι συνδεμένα με τη λατρεία των θεοτήτων του Κάτω Κόσμου, και ο Π. είναι πράγματι χθονία θεότητα, τουλάχιστον αρχικά, και η ιδιότητα του χθόνιου θεού υπάρχει ακόμα σε πολλές αρχαίες ελληνικές λατρείες των κλασικών χρόνων. Mια ετυμολογία του ονόματός του, που γίνεται γενικά δεκτή, φέρνει στο φως το χαρακτήρα αυτόν του Π. εξηγώντας το όνομα ως «σύζυγος της γης» (πόσις= σύζυγος καιδα= γη). Το σύμβολό του είναι η τρίαινα, με την οποία σείει τη γη και κάνει να αναβλύζουν απ’ αυτήν πηγές: στην ακρόπολη των Αθηνών, στο Ερέχθειο, μια βαθιά κοιλότητα στο έδαφος θεωρείται κατά την παράδοση το σημάδι που άφησε η τρίαινα του Π. όταν, κατά την έριδά του με την Αθηνά για την κυριαρχία της πόλης, έκανε να αναβλύσει μια πηγή. Σε μια σειρά τέτοιων μύθων, κατά τους οποίους ο Π., προσπαθεί μάταια να γίνει προστάτης κάποιας πόλης, φαίνεται ότι τονίζεται ο αρνητικός και χαοτικός χαρακτήρας του θαλάσσιου στοιχείου. Μάταια λοιπόν ο Π. διεκδίκησε, επίσης την Κόρινθο από τον Ήλιο, την Αίγινα από το Δία, τη Νάξο από το Διόνυσο, τους Δελφούς από τον Απόλλωνα, την Τροιζήνα από την Αθηνά, το Άργος από την Ήρα. Πολλοί μύθοι αναφέρουν ότι είναι δημιουργός του αλόγου (αθηναϊκοί, βοιωτικοί, αρκαδικοί), και στις τελετουργίες που γίνονται προς τιμήν του μεγάλη σημασία έχει ο ταύρος. Στη μυθολογία ο Π. εμφανίζεται ως πατέρας τεράτων που προσωποποιούν τη βιαιότητα της φύσης· θεωρούνται επίσης απόγονοί του λαοί φανταστικοί και τρομεροί, όπως οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες.

Αρχαιότερες λατρείες του Π. υπήρχαν στη Βοιωτία (συνδεδεμένη με τα έλη και τους ποταμούς της) και στη Θεσσαλία, όπου αποδιδόταν στο θεό η δημιουργία της κοιλάδας των Τεμπών, την οποία διαρρέει ο Πηνειός. Πολύ διαδεδομένη ήταν η λατρεία του Π. σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, και στην περιοχή του ισθμού τελούσαν προς τιμήν του τα Ίσθμια, πανελλήνια γιορτή. Η Κόρινθος, το Ναύπλιο, η Τροιζήνα τον τιμούσαν εξαιρετικά και η Καλαυρία υπήρξε το κέντρο της αρχαιότατης αμφικτυονίας που είχε ως προστάτη τον Π. Στην Αρκαδία ο Π. προστάτευε τη γεωργία· στην Αττική και στα Iόνια νησιά η λατρεία του ήταν ιδιαίτερη ανεπτυγμένη. Γύρω από το ιερό του Π. Ελικωνίου ήταν συγκεντρωμένη η ιωνική Δωδεκάπολη. Από τις αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας η λατρεία του Π. ήταν ιδιαίτερα διαδομένη στον Τάραντα και στην Ποσειδώνια.

Με τον Π. ταυτίζεται ο ρωμαϊκός θεός Neptunus. Δημόσια λατρεία του θεού αυτού υπήρχε στη Ρώμη από τους πολύ αρχαίους χρόνους.

Ο ρωμαϊκός θεός Neptunus, που ταυτίζεται με τον Ποσειδώνα, σε ψηφιδωτό του νυμφαίου (1ος αιώνας) της οικίας του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, στο Ερκολάνο της Ιταλίας.

Ο Ποσειδώνας (αριστερά) με τον Απόλλωνα και την Άρτεμη από τη ζωφόρο του Παρθενώνα (Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης).

Ο «Ποσειδών του Αρτεμισίου» (βρέθηκε εκεί, στη θάλασσα, από δύτες, το 1926 ο βραχίονας και το 1928 το άγαλμα).Μεγαλόπνοο έργο, χάλκινο, εξαιρετικά διατηρημένο, του λεγόμενου «αυστηρού ρυθμού», που χρονολογείται γύρω στο 450 π.Χ.

Το εκπληκτικό ηλιοβασίλεμα από το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο (φωτ. ΑΠΕ).

II

(Αστρον.). Ο όγδοος πλανήτης του ηλιακού συστήματος μεγέθους 7,7. Θεωρείται δίδυμος πλανήτης του Ουρανού, επειδή τα χαρακτηριστικά τους παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα. Στο τηλεσκόπιο φαίνεται σαν μικρός φωτεινός δίσκος, κυανοπράσινος, χωρίς εμφανείς κηλίδες ή ζώνες. Η πολική πλάτυνσή του δεν είναι ευκρινής εξαιτίας της μικρής φαινομένης διαμέτρου του, αλλά η ύπαρξή της έχει αποδειχτεί με τον υπολογισμό των μεταθέσεων που υφίσταται το επίπεδο της τροχιάς του δορυφόρου του Τρίτωνα. Ο Π. θεωρείται ότι βρίσκεται ακόμα σε χλιαρή κατάσταση, θερμαινόμενος, όπως και ο πλανήτης Ουρανός. Aπό μέσα έχει πυκνή ατμόσφαιρα, πολύ διαφορετική από τη γήινη, αλλά παρόμοια με την ατμόσφαιρα του Ουρανού, και περιέχει σημαντική ποσότητα μεθανίου, υδρογόνου και, πιθανώς, αμμωνίας.

Η ανακάλυψη του Π. οφείλεται σε μαθηματικούς υπολογισμούς. Κατά τις παρατηρήσεις του πλανήτη Ουρανού, διαπιστώθηκε ότι οι θέσεις του στο διάστημα δεν συμφωνούσαν με τις θέσεις που προσδιόριζε η θεωρία και πως οι διαφορές αυτές ήταν δυνατόν να επεξηγηθούν μόνο αν γινόταν δεκτή η ύπαρξη ενός άγνωστου ως τότε πλανήτη. Η θέση του άγνωστου αυτού πλανήτη υπολογίστηκε από τον Γάλλο μαθηματικό Λε Βεριέ, του αστεροσκοπείου των Παρισίων. Ο πλανήτης προσδιορίστηκε πράγματι στις 23 Σεπτεμβρίου 1846 από τον Γερμανό αστρονόμο Γκάλε του αστεροσκοπείου του Βερολίνου.

Ο πλανήτης Π. απέχει από τον Ήλιο κατά μέσον όρο περίπου 4499 εκατομμύρια χλμ. Οι διαστάσεις του Π., αν συγκριθούν με τις διαστάσεις της Γης (λαμβανόμενης ως μονάδας), είναι οι εξής: διάμετρος 3,9 (49 000 χλμ.), επιφάνεια 15, όγκος 60, μάζα 17,26 (1/19.350 της μάζας του Ήλιου), βαρύτητα 1,12, πυκνότητα 0,29. Έχει άλβεδο αρκετά υψηλό (< 0,52), ταχύτητα διαφυγής 22,4 χλμ. /δευτ., θερμοκρασία επιφάνειας -170°C περίπου. Έχει διάμετρο 50.000 χλμ. και απέχει από τη Γη περίπου 4.430 ως 4.502 εκατομμύρια χλμ.

Εκτελεί την περιφορά του γύρω από τον Ήλιο, σε ελλειπτική τροχιά, εντός 164 ετών και 280,3 ημερών με ταχύτητα 5,4 χλμ. /δευτ.· η τροχιά του παρουσιάζει εκκεντρότητα 0,009 (πολύ μικρότερη από την εκκεντρότητα της Γης, που ως γνωστόν έχει τιμές 0,0167). Η μέση κλίση του επιπέδου της τροχιάς του, ως προς το επίπεδο της εκλειπτικής, είναι περίπου σε 1° 46΄· το μήκος της τροχιάς του γύρω από τον Ήλιο ανέρχεται σε 28 δισεκατομμύρια χλμ. και ο χρόνος της περιστροφής γύρω από τον άξονά του είναι πολύ αβέβαιος (περίπου 16 ώρες).

Δορυφόροι. Ο Π. έχει δύο δορυφόρους: τον Τρίτωνα και τη

Νηρηίδα. Τον Τρίτωνα ανακάλυψε στις 10 Οκτωβρίου 1846 ο Άγγλος αστρονόμος Γουίλιαμ Λάσελ (1799 – 1880). Έχει φαινομενικό μέγεθος 14, βρίσκεται σε μέση απόσταση από τον Π. περίπου 354.000 χλμ. και εκτελεί την περιφορά του σε 5 ημ., 21 ώ., 2΄, 38΄΄. Έχει διάμετρο περίπου 4.800 χλμ. και το επίπεδο της τροχιάς του παρουσιάζει κλίση 40° περίπου, ως προς το επίπεδο της τροχιάς του Π. Επίσης, ο Τρίτωνας κινείται κατά την ανάδρομη φορά.

Η Νηρηίς ανακαλύφθηκε την 1η Μαΐου 1949 από τον αστρονόμο Γ.Π. Κούιπερ, του αστεροσκοπείου Μακ Ντόναλντ, στο Όστιν (Τέξας). Έχει φαινομενικό μέγεθος 19 και απέχει περίπου 5,5 εκατομμύρια χλμ. από τον Π. και εκτελεί την περιφορά της σε 730 ημέρες. Η διάμετρος της ανέρχεται περίπου σε 320 χλμ. Εκτελεί ανάδρομη κίνηση επί ελλειπτικής τροχιάς, με μεγάλη εκκεντρότητα.

Οι διαστάσεις του σε σχέση με τη Γη.

Ο πλανήτης Ποσειδών με τους δύο δορυφόρους του: Τρίτωνα και Νηρηίδα.

* * *

ο / Ποσειδῶν, ΝΜΑ, και Ποσειδώνας Ν, Ποσειδάων και Ποσειδέων και Ποσείδαν και Ποσειδάν και Ποτειδάν και ΠοτειδάFων και Ποτειδάων και Ποτιδᾱς ή Ποτειδᾱς και λακων. τ. Ποhοιδᾱν και αρκαδικός τ. Ποσοιδᾱν, Α

(κατά την ελλ. μυθ.) ο θεός τής θάλασσας και τού υγρού στοιχείου, γενικότερα, γιος τού Κρόνου και τής Ρέας, αδελφός τού Διός και τού Πλούτωνος

νεοελλ.

ονομασία ενός από τους πλανήτες τού ηλιακού μας συστήματος, ο όγδοος σε απόσταση από τον Ήλιο.

[ΕΤΥΜΟΛ. Θεωνύμιο αβέβαιης ετυμολ. που εμφανίζει πολλές μορφές στις διάφορες διαλέκτους. Αρχικός πρέπει να θεωρηθεί ο δωρ. τ. Ποτειδάων (πρβλ. Μαχάων) ενώ ο κορινθ. τ. ΠοτειδάFων πρέπει να είναι δευτερογενής, πιθ. αναλογικός προς τον αμάρτυρο τ. *ΠαιᾱFων (< Παιάν), αφού στη Μυκηναϊκή δεν μαρτυρείται τ. με δίγαμα. Οι μορφές τού τύπου Ποτοιδάν / Ποσοιδάν (απ' όπου το λακων. Ποhοιδάν) παραμένουν δυσερμήνευτες. Αντίθετα ο τ. Ποσιδήϊος (πρβλ. Νηλ-ηϊος), με συριστικοποίηση τού -τ- προ τού -ι- που μαρτυρείται και στη Μυκηναϊκή (πρβλ. μυκην. posĭdaijo) εμφανίζει πιθ. τη μηδενισμένη βαθμίδα τού Ποτειδάων. Οι τ. Ποτειδᾶς / Ποτιδᾶς, αν δεν προέρχονται από συναίρεση αμάρτυρου τ. *Ποτειδᾶσας (> *Ποτειδᾱhᾱς > Ποτειδᾶς), θα μπορούσαν να θεωρηθούν τ. τής καθομιλουμένης σχηματισμένοι κατά τα παρωνύμια σε -ᾶς. Την υπόθεση αυτή ενισχύει η χρήση τού τ. Ποτειδᾶς από τους κωμικούς ποιητές. Οι τ., τέλος, Ποσειδών/ Ποσειδάν είναι προϊόντα συναίρεσης (πρβλ. Ἑρμάων, -άν, -έας, -ῆς), ενώ το -σ- στους τ. αυτούς είναι πιθανότατα προϊόν αναλογικής επίδρασης από τον τ. Ποσιδήϊος. Όσον αφορά στην ετυμολογία τού θεωνυμίου, έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις, από τις οποίες η επικρατέστερη είναι ότι πρόκειται για συνθ. «εκ συναρπαγής» από την κλητική προσφώνηση «Ποτει Δᾶς», όπου ο τ. *ποτει είναι αμάρτυρος τ. κλητικής τής λ. πόσις «κύριος σύζυγος», ενώ ο τ. Δᾶς αρχαϊκό όνομα τής γης (πρβλ. δᾶ και Δήμητηρ). Παρ' όλα αυτά, η ύπαρξη τής κλητικής *ποτει παραμένει αβέβαιη και υποθετική. Έχει προταθεί, τέλος, η παραγωγή του τ. < ποταμός + οἶδμα και < πόντος + δαῆναι (< άχρηστο ενεστ. δάω «ερευνώ, εξετάζω, γνωρίζω»), ενώ κατ' άλλους πρόκειται για πελασγικό δάνειο].